Historia związku państwowego między Polską a Litwą sięga roku 1385, kiedy to podpisana została tzw. Unia w Krewie. W zamian za polską koronę i rękę królowej Jadwigi wielki książe litewski Władysław Jagiełło zobowiązał się przyjąć chrzest, oraz schrystianizować Litwę i przyłączyć ją do Polski. Ta ostatnia sprawa nie była jednak do końca jasna. O ile bowiem Jagiełło pod pojęciem przyłączenie (applicare w dokumencie krewskim) rozumiał połączenie Polski i Litwy pod jego panowaniem, to możnowładztwo polskie interpretowało to jako rzeczywiste wcielenie Litwy do Polski. Unia polsko-litewska zawierana była później jeszcze pięciokrotnie - w 1401 r. (Unia wileńsko - radomska), 1413 r. (Unia horodelska), 1432 r. (Unia w Grodnie), 1501 r. (Unia w Melniku) i wreszcie - w roku 1569 (Unia lubelska).

Unia personalna Związek między Polską a Litwą miał początkowo charakter dość luźny. Oba państwa zachowywały polityczną odrębność, przy czym Litwa miała stale mieć własnego Wielkiego Księcia, podległego królowi Polski. Była to więc Unia o charakterze personalnym.

Przełom Historycznym przełomem w historii polsko-litewskiego związku była Unia zawarta 28 VI 1569 r. przez sejmy obu państw zgromadzone na wspólnym posiedzeniu w Lublinie. Na jej mocy Polska i Litwa stawały się jednym państwem - Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Znikło ostatecznie odrębne stanowisko Wielkiego Księcia Litewskiego (był to odtąd jeden z tytułów przysługujących królom polski), ustanowiony został wspólny Sejm, a nad obiema częściami składowymi Rzeczypospolitej miał panować obierany przez szlachtę monarcha.

Przyczyny zawarcia Unii Lubelskiej były następujące: Po pierwsze, stałe konflikty Wielkiego Księstwa Litewskiego z Księstwem Moskiewskim wykazały, że Litwa nie jest w stanie w sposób samodzielny bronić się przed zagrożeniem ze wschodu.

Po drugie, litewska szlachta (bojarzy) zazdrościła szlachcie polskiej jej przywilejów i swobód politycznych. Przeszkodą do ich osiągnięcia byli litewscy możnowładcy, którzy - w przeciwieństwie do sytuacji istniejącej w Polsce - byli wyraźnie uprzywilejowani w stosunku do "zwykłej" szlachty.

Po trzecie, w XVI w. ustrój Litwy bardzo zbliżył się do polskiego: wprowadzono podział administracyjny wzorowany na polskim, a także analogiczne do polskich urzędy (sejmiki, sejm, kasztelanie).

Po czwarte wreszcie, ostatni z dynastii Jagiellonów, król Zygmunt August, nie mając nadziei na własnego potomka, godził się na zastąpienie unii personalnej unią realną.

Próba obstrukcji Głównymi przeciwnikami ścisłej unii między Polską a Litwą byli litewscy magnaci, dla których perspektywa zawarcia takiej unii oznaczała kres ich wyjątkowej pozycji. Chcąc doprowadzić do zerwania obrad, w trzecim miesiącu wspólnych posiedzeń polskiego i litewskiego sejmu (które obradowały od stycznia do lipca 1569 r.) wielcy panowie litewscy, którym przewodził Mikołaj Radziwiłł Rudy, potajemnie opuścili Lublin.

Ich posunięcie wywołało natychmiastową reakcję posłów i senatorów koronnych, a także litewskich zwolenników unii. Na ich wniosek Sejm postanowił, że południowo-zachodnie części państwa litewskiego, tj. Podlasie, Wołyń i Podole zostaną przyłączone do Polski. W czerwcu, na wniosek posłów w Wołynia, do Polski przyłączono również Kijowszczyznę. W ten sposób Wielkie Księstwo Litewskie pozbawione zostało ponad połowy swego terytorium.

Pod naciskiem decyzji podjętych przez wspólnie zebrane sejmy oraz żądań ze strony zjazdów szlachty litewskiej litewscy możnowładcy powrócili do Lublina. Rzeczywista unia między Polską i Litwą stała się faktem.

Państwo jedno - ale nie jednolite Choć od momentu zawarcia Unii Lubelskiej Polska i Litwa w sposób jednoznaczny stawały się jednym państwem, to obie jego części - zwane Litwą i Koroną zachowywały w ramach Rzeczypospolitej Obojga Narodów swą wewnętrzną odrębność. W obu częściach miało obowiązywać osobne prawo (choć sejm był wspólny). Odrębne pozostały centralne urzędy (kanclerz, marszałek), a także wojsko (odrębne urzędy hetmanów) i skarbowość (dwóch wielkich podskarbich - koronny i litewski).

Ów wewnętrzny podział Rzeczypospolitej Obojga Narodów na Litwę i Koronę zostal zniesiony dopiero przez Konstytucję 3 maja.

Bartłomiej Kozłowski www.polska.pl